محمد رسول محقق بلخی-شورای علما و محصلین شمال افغانستان

چکیده

  چرایی و چگونگی حکومت فراگیر و فراملی(جهانی)، دلایل ، موانع، ساختار و برتری آن برحکومت سکولار و... در این نوشتار، و اکاوی خواهد شد و در آن حکومت های"دولت = ملت" که کوپی دولت های مدرن اروپایی هستند و با فرهنگ و تمدن توحیدی ما همخوانی ندارند مورد نقد قرارخواهندگرفت. زیرا ملي گرايي ‏و ميهن پرستي؛ به عنوان بزرگ‌ترين چالش و مانع اخوت و حکومت اسلامي، بایستی جای خود را به راهکار گذر از ملی گرایی به «امت» بدهد. از این رو بایستی اولا به آسیب زایی و پالایش فرهنگ و گزاره‌های غیر اسلامی و ضد ارزشی از جامعه و روابط بين الملل اسلامي بود تا با پالایش ناخالصی ها و افکار وارداتی بیگانه و جایگزین سازی فرهنگ خودی به جای فراوردهای دوران استعمار کهنه و فرانو، گام های عملی برداشته شود، که ما در آغاز این نوشته با نقل دیدگاه برخی از اندیشمندان، روشفکران و فقهاي اسلامي در باره چرایی حکومت جهانی؛ می پردازیم و با نگاه شهید صدر در باره "وطن اسلامی"به عنوان بسترحکومت فراملی که با رویکرد حقوقی و فقهی، به نقد رویکرد های ملی میهن گرایانه ی غربی رفته است اشاره می کنیم و با بررسی شرایط کنونی (محصور بودن مسلمانان در مرزهای مصنوعی و تحمیلی) به چشم انداز آینده (مقطع پسا استعمار و پیشا ظهور) و راهبرد و راهكار"پارادایم فلسفه تاريخي انتظار» که «مانفیست» و طرحی است فرا ملی و فرا مادي برای تحقق حكومت عدل گسترجهاني و نظام معقول بين المللي در فرجام تاريخ - در تفکر شیعی- این بحث را پایان خواهیم داد.

دلايل و نظريات حكومت واحد جهاني و چالش های عمده حکومت اسلامی فراگیر، باتکیه برتجارب تمدن اسلامی و آمادگی جهانی در پرتو پروسه بیداری فطرت آزادی خواهانه دینی و عدالت طلبانه انسانی، خود فرصتی است که باید باز تولید شود تا در پرتو تجارب تازه جنبش های اسلامی و اندیشه های پیشنیان صالح امت چون سید جمال و. که خوستار وحدت و حکومت اسلامی بودند؛ بتوانیم به پیشوازحکومت اسلامی و گذر از ملی گرایی به امت نزدیک شویم. اگردشمنان تمدنی، لیبرال ها و ملی گراها آن را به یک چالش دیگری تبدیل نکنند چنانکه خانم کلنتون (وزیرخارجه سابق آمریکا) با اظهار ناراحتی از خطر سازماندهی اخوان درمصر، آن را مایه نگرانی سکولارها خوانده بود. بنا براین مناسب است که متولیان امور جنبش ها و کسانی که دغدغه دینی و ارزشی دارند با فداکاری و آمادگی واقعی به راهكارحكومت جهاني يا تشكيل اتحاديه بين المللي «امت»- با حفظ حکومت های محلی دولت- کشور به عنوان یک پیش زمینه، که ما در این طرحواره به آن اشاره کرده ایم-توجه کنند.

واژگان کلیدی:

حکومت اسلامی، حکومت فراملی، ملی گرایی، استعمار، امت، آینده، حکومت عدل گستر.

درآمد

 شهيد صدر، به عنوان يكي از نوآوران عرصه علوم و معارف انساني و اسلامي و طراح انديشه سياسي اسلام، به مباحث زيادي درعرصه‏هاي مختلف فكري و ديني، حكومت شايسته سالار اسلامي، با ويژگي‌هاي ارزشي و كارآمدي هايي فرهنگي تربيتي و مديريتي آن، كه ذاتا مخالف دموكراسي ليبرال و ملی گرایی ‏است، نظريه پردازي نمود. وی همچنين به تبيين چگونگي ساختار، روش، چرايي، بايد و نبايدهاي علمي، عقلاني و شايستگي هاي لازم اخلاقي، مديريتي دولت مردان در آن، به عنوان «جانشيان خدا در زمين»، که بتوانند زمینه ساز تحقق حكومت واقعي در زمان بيداري فطرت عدالت خواهانه انسانی شود راهکار ارائه کرد. زیرا اسلام به عنوان داعيه دار هدايت و مديريت همه گيتي با در نظرداشت حضور و مشاركت حد اكثري توده‏ها، نخبگان و همه نیروهای ارزشي براي بالابردن ميزان مقبوليت و عملياتي كردن اهداف و برنامه‏هاي حكومت ديني، (نمونه ی حکومت حق محور نبوی و علوی درگذشته) که متأسفانه پس از مدتی باعزل متولیان و حاکمان حقیقی آن، به حکومت، موروثی تبدیل شد و مسلمانان گرفتار اختلاف، استبداد و استعمارشدند، امروز نیز واجد همان کارآمدی است.

شهيد صدر، براساس احساس مسئوليت و دغدغه‏هاي اسلامي با توليد اندیشه به فكرچاره‏يابي نظري و عملي مسائل اجتماعی–سیاسی بود و (از جمله) فقه سياسي شيعه را از گزاره سازي به مرحله «نظام سازي»سياسي و بلکه نهاد سازي تمدني (ايجاد تشكيلات صنفی، حزبي و طرحواره مرجعيت شايسته)رساندند؛ و براي پرهيز از انتزاعي شدن انديشه ها(كلي گويي و متن محوري) با به روز كردن و مسئله محورساختن داده‏ها، كه پاسخ گوي نيازها باشد، به كارهاي سياسي نيز پرداخت (چون نظريه سياسي بدون محرك به وجود نمي‏آيد) از این رو با تربيت شخصيت هاي اسلامي و دعوت گران برجسته ی كه بيشترين انسجام را با اسلام داشتند طوری برنامه ريزي نمود كه با ریخته شدن خون پاکش، شاگردان و همکاران برجسته وی، برنامه هایش را با اطمنان ادامه دهند.

شهید به علاوه تربیت شاگردانی از کشورهای اسلامی براي ايجاد يك كار ماندگار درآن زمان که مورد انكار محيط و حوزه‏ها بود چند طرح مهم را عملیاتی نمود:

-  شهيد ازسال 1957 ميلادي (1337شمسي) به تأسيس حزب دعوت اسلامي در نجف اشرف اقدام نمود.

دكتركموجيان درمورد اين حزب مي‏نويسد:«اما پيشروترين گروه انقلابي «حزب الدعوه الاسلاميه»بوده كه محوري مقاومت شيعه به حساب مي‏آمد. الدعوة يك حزب بزرگ بود، كه به روحانيون تحصيل كرده جوان، از پيشروترين مجتهد فرهمند عراق، يعني محمد باقرصدر الهام مي‏گرفتند...با وجود اين، حزب الدعوة  پرقدرت‏ ترين جنبش شيعه عراق باقي مانده است».[i]

- تشكيل «جماعة العلما» كه مناسب‏ترين طرح و راهكار براي گردهم‌آوري علماي شيعه و حوزه علمیه نجف اشرف بود در اين تشكيلات که با وجود مخالفت برخي كه گرفتار فردگراي و كيش شخصيتی‌اند، دانشمندان زيادي از كشورهاي اسلام و عربي، عضويت داشتند، چنان‌كه در مورد حزب دعوت نيز چنين بود.[ii]

 سازماندهي مرجعيت شيعه، که این نهاد مقدس علمي- ديني از رويكردهاي فردگرايانه شخصي و سليقه ی و يا دخالت افراد پيراموني و بالاخص فرزندان نسبي مرجع تقليد، دور به ماند و به سوي سازمان يافتگي جمعي و نهادي شدن روابط، برنامه ها و مسئوليت‌هاي مرجع، همچنان ادامه پيداكند و براي دوري از اختلافات دروني و پرهيز از موازي كاري، تلاش کرد. تازمینه ی تحقق حکومت و جامعه اسلامی به صورت تدریجی فراهم شود. زیرا تغییر و انقلاب کار سخت و زمان بر است و همه ابعاد درونی و بیرونی جامعه را در بر می گیرد و در نگاه صدر بهترین نقطه انقلاب مرجعیت است، یعنی انسان متخصص و متعهد(مرجعیت صالحه و رشیده) و دانشگاه و حوزه نیز بسترهای دیگری برای دگرگونی امت (امت رشیده) می باشد.[iii]

یکی از پارامترهای حکومت اسلامی، رعایت «مصلحت عمومي امت» و مصلحت اسلام است كه مبناي مصلحت عمومي «عقل» و «اختيار» و مبناي مصلحت اسلام «شرع» است و ما بين اين دو تعارضي نيست چنان که در نگاه  هستی شناسانه و ره آلیستی سیستماتیک، تعارضی میان عقل و شرع نیست. چون شرع تدوين عقل يعني فطرت مدون و عقل يا فطرت، شرع نا مكتوب است و همچنان میان معرفت وحياني، عقلي و شهودي-عرفاني تعارضی وجود ندارد و پارادوکس پیوند و ارتباط حس و عقل[iv] که براساس منطق تجربي و پوزویستی، یقین (و گزاره های معنایی) به صورت معلق و بي تكليف در مي‏آيد»[v] به معناداری مسئولیت انسان برای تحقق خلافت عدل الهی و ریشه کن سازی تمامی انواع تبعیض و ستم منتهی می‌شود.[vi]

شهيد صدر، گرچه از حكومت به عنوان «حق طبيعي»، تعبير مي‌كند؛ ولی این حق ملازم با نوعي تكليف‌پذيري انسان، در پرتو اراده و آزادي، به وي سپرده شده است تا مسئولیت خلافت الهي خويش را آگاهانه در طول زمان به دوش بكشند.

به زعم صدر، شكل شورايي حكومت يا شكل امتي (جمهوري) امروز براي امت اسلامي شكل جايزي است. اين نوع حكومت كه مبتني بر رأي و نظر مردم است. علاوه بر اين كه بنياني عقلي و تكويني دارد از نظر تشريعي نيز مستنتج از قول خدا در قران (وامرهم شوري بينهم) شوري، 38، مي‏باشد كه در باره صفات مؤمنين وارد شده است و درجايي كه حكومت مبتني برنص نباشد اين نوع حكومت مناسب خواهد بود.

گرچه اهل سنت اين نوع حكومت را فقط منحصر به شخص پيامبر (ص) مي‏دانند ولی شيعيان مطرح مي‏سازند كه اين شكل حكومت بعد از پيامبر(ص) نيز براي ائمه دوازده گانه ثابت است و نص در مورد آن ها نيز وارد شده است. زیرا شخص معصوم دارای ولايت اجرای و حفظ شريعت، ولايت تقنيني، ولايت سياسي و ولايت و حاكميت در قضاء به عنوان مبلغ، شارع، سائس، حاكم و قاضي مي‌باشند.

شهید با اشاره به دو خط خلافت انسان و گواهي انسان، وی را داراي حق «حاكميت» غيرقابل سلب يا انتقال مي‏شناسد و از اين لحاظ مي‏توان آن را به حقوق اساسي ديگر نظير حق مالكيت و دارايي تشبيه كرد. دارايي را مي‏توان به ديگري انتقال داد، اما حق مالكيت را هرگز..^[vii] (جوازاقامه حکومت درغیبت معصوم)

 چرايي تشكيل حكومت ارزشي و اسلامی

يكم. نگاهي ورویکرد سيستماتيك و كل نگرانه ی که شهید صدر درحوزه های هستی شناسانه و معرفتی مطرح نموده به مسائل سیاسی و مدیرتی چون"امت"،"امامت"و غیره، نیزقابل تسری است زیرا اسلام تنها معرفت (جهان بینی وایدئولوژی) نيست بلكه هويت و مديريت استراتيژيك است و تمام واژه‏هاي كليدي آن دارای بار معرفتي، ارزشي، تربيتي، اجتماعي و كاربرد سياسي مستقيم (مانند سياست، حكومت، ولايت، خلافت رعايت و...) و ياغير مستقيم؛ هستند که گستره ی آن حوزه كلام، فقه، اخلاق، تربيت، و سياست را هم پوشانی مي‏کند چون گفتمان اسلام به صورت «نظام‏ها» (نظام اجتماعي، نظام تربيتي، نظام اقتصادي، نظام قضاي و نظام سياسي)، تعريف مي‌شود و«نظام سياسي» قانون و مكانيز مي‏است براي«تنظيم همه ابعاد و جوانب زندگي» از تولد، تا روابط فردي، خانوادگي، اجتماعي، و بين المللي[viii] مبتني بر نظم و عدالت.

 تشكيل حكومت، با آن كه يك وسيله است. ولي بر اساس قاعده اهم و مهم و براي جلوگيري ازهرج و مرج - چنان‌كه از امام علي(ع) نقل شده است- دارای ضرورت عقلی پيشا اخلاقي، شناخته مي‌شود. امام(ع) با آن كه در نخست از دولت عادل، سخن مي‏گويد: «دولة العادل من الواجبات»[ix] ولي درگزاره ی ديگر، براي جلوگيري از هرج و مرج! حتي دولت فاجر! را يك گزينه مورد نیاز معرفي مي‌كند:«انه لابد للناس من أمير من برّ او فاجر»[x]

براي ضرورت تشكيل حكومت، بازهم مي‏توان اضافه نمود: از روزي كه بشر به اين كره خاكي پانهاده است نيازمند حكومت و عدالت بوده و طرح جامعه ايتيوپيايي و يا مدينه فاضله فارابي و بهشت اگوستين و روياهاي روسو، راسل و غيره، همه براي دست يابي به عدالت و رهايي از چنگال خونين ستمكاران با انديشه آزادي بخش مي‏باشد.

 دلايل و نظريات حكومت واحد جهاني

وجود و تاسيس حكومت و دولت، جهت ايجاد نظم، قانون، امنيت و ستاندن حق، و جلوگيري از هرج و مرج و مسئله تعليم و تربيت و تامين نيازها و همچنين امور دفاعي و.. که اشاره شد، یک امر غير قابل انكاري است. ولی اگر روزي ستم و يا نا امني جهاني شود اين نياز بين المللي خواهد شد. پس تشكيل حكومت -چنانکه يك نياز عقلي فطري، اجتماعي و از نظر ديني یک نياز اجرایی، جهت عملیاتی نمودن احکام اسلامی است- يك ضرورت جهاني، و انسانی نیز شناخته می شود.[i]

نويسنده نظام حكومتي و اداري در اسلام، که اهميت دولت در جامعه براساس ديدگاه جامعه شناسان يوناني و سخن ارسطو (معلم اول) و بنيانگذارمكتب سياسي و معتقد به تشکیل دولت به عنوان يك امرطبيعي، جهت اجتماعي بودن انسان را نقل می کند و همچنین نظريه افلاطون-پايگذار مدرسه اشراقي- را که معتقد بود: زندگي شايسته فردي، جز با وجود دولت حاصل نمي‌شود. زيرا–بنابر باور افلاطون-«طبيعت انسان نيازمند زندگي اجتماعي و سياسي است».[ii]قرشی، نویسنده این کتاب، با اشاره به نظريات ابن خلدون و برخی دانشمندان غربی، (ليبرال دموكراسي و...) که نظریات غربی، آبشخور يوناني دارند تاکید می کند که انگاره‏هاي فلسفي سیاسی غرب، تبعيض پذيري را تجويز مي‏كنند. زیرا افلاطون، (طراح جمهوری افلاطونی) معتقد بود:آفرينش بردگان ايجاب مي‏كند كه آنان خدمت كار اشراف باشند. شبیه اين نگاه غیرعادلانه در باره زن نیز از جانب آنان ارائه شده است. لذا نمی توان باتکیه بررهیافت دیدگاه فلسفه و مبانی سیاسی یونانی و غربی، علی رغم این که آن ها خواستارحکومت و تشکیل دولت بودند، موفق به ایجاد حکومت ایده آل و جهانی نشده و نخواهند شد. از این رو بایستی به دنبال پارادایم عدل گسترانه اسلام كه مخالف ظلم، تبعيضات و تفاوت هاي نژادي، طبقاتي و برتري انسان‌ها نسبت به همديگر و باورمند به وحدت هويت انساني و حکومت توحیدی است، رفت كه زمان و مكان و چيزهاي ديگر، نمي‌تواند مانع قانون و شريعت الهي شود.[iii]برخلاف نگاه، مباني و انگيزه‏هاي مادي وغربي كه فلسفه ی حکومت درآن، تنها اجراي اراده سياسي است نه تحقق "خلافت" که انسان در آن به عنوان جانشین خداوند در زمین؛ مجری دستورات الهی برای ریشه کن ساختن ظلم، شرک و تبعیض است. بنا براين و به اضافه ی آنچه مطرح شد لازم است به ضرورت مسئله تشکیل حکومت جهانی از نگاه دین به اختصار اشاره شود.

أ- انگيزه آفرينش و اهداف خلقت انسان و هستي، تكامل و رسيدن به كمال مطلق است و اين نسبت به همه انسان‌ها و در همه عصرها و نسل ها يكسان مي‏باشد و بدينگونه است مسئله مكان ها و سرزمين‌ها، چون هيچ محله و هيچ منطقه ی نسبت به جاي ديگر برتري ندارد تا حكومت در آن منطقه و جامعه باشد نه جامعه ديگر. چون ترجيح بلامرجح لازم مي‏آيد.

ب - دين اسلام، چون از اول داراي رسالت و هدايت ارزشي و جهاني است. براي ايجاد يك حكومت واحد تلاش كرده است. لذا حكومت‌هاي پيامبر و خلفا، حكومت‌هاي فراملي بوده‌اند. بالأخص حكومت پيامبر(ص) و امام علي(ع)، به اعتراف دوست و دشمن-علي رغم جنگ و توطئه ‏و مشكل سازي‌هاي فراوان- عاري از هر تبعيض، ظلم و فساد بوده‏است؛ گرچه فضاي قبيله گرايي و قدرت‏طلبي اموي ها و معاويه، حكومت اميرالمومنين(ع) را فرصت نداد كه اهداف و راهبردش را به فرجام برساند.

ج - با مطالعه تاريخ به نامه‏هاي پيامبر به امپراطوران روم، ايران و كشورها و شخصيت هاي ديگرکه از اهمیت ویژه ی سیاسی تاریخی برخوردار است[iv] و همچنين عناوين انشائي، خطابي و قانوني قران كه جنبه حقوقي و اعتقادي دارد نه فردي يا جغرافيايي، به اصطلاح، به صورت قضيه حقيقيه است نه خارجيه؛ عينا و عملا نشان دهنده اين است كه اسلام خواستار تحقق حكومت جهاني است با آن كه قران در محيط يك پارچه عربي نازل شده بود، ولي خطاب قران به انسان‌هابا عنوان «يا ايها الذين آمنوا» و «يا ايها الناس»آمده است. نه عرب و يا عجم كه اينها خود دليل ديگري بر آنچه گفتيم مي‏باشد.

د. اخوت ايماني، و همگاني مؤمنان؛ خاستگاه حكومت جهاني

روابط وحقوق مسلمان‌ها نيز با همديگر براساس دارالاسلام و دارالكفرمبتنی برپايه «ايمان» (شهادت به وحدانيت خدا و رسالت حضرت محمد(ص)استوار است. نه تنوعي قومي و زباني. از این رو تمام زمينه‏هاي تفرقه، تبعيض و جنگ، جاي خود را به اتحاد و برادري مي‌دهد. اگرگسست و نزاعي پيش آمد، بايستي سريعا متوقف شود که قران به آن تأکید می کند.

«واعتصموا بالله جميعا ولاتفرقوا واذكروالله نعمة الله عليكم اذكنتم اعداء فالف بين قلوبكم‏فأصبحتم بنعمته اخوانا... ».آل عمران/ 103.

«مؤمنان برادران يكديگرند. پس بين برادرانتان صلح برقراركنيد و تقوايي الهي پيشه نماييد، كه مورد رحمت اوقرارگيريد.[v]، حقوق اسلامي مبتني برتكليف الهی يك قانون غير قابل نقض و تبعيض است كه نمي‌تواند برخلاف مقررات و دستورات فقهي و حقوقي، حلالي راحرام، يا حرامي راحلال نمايد. مثلامانع ازدواج مسلمان با مسلمان ديگر شود، در صورتي كه زن و مرد با آگاهي باهم به توافق رسيده‏اند و يا مالكيت كسي را برخلاف دستورات ديني سلب نمايد.

پيامبر پس از فتح مكه با تأکید بر احترام خون، مال و آبروی مسلمان فرمود: 

«ألاوان دمائكم واموالكم واعراضكم عليكم حرام كحرمة يومكم‏هذاحتي تلقواربكم، ليسألكم عن اعمالكم الافليبلغ ادناكم اقصاكم»[vi]

چنانچه نقض قوانين اسلامي خلاف شرع است. هرگونه اجتهاد و تصرف در آن نيز به خروج ازدايره عدالت، اخوت و بل خروج از دايره اسلاميت منجرخواهدشد.«من لم يحكم بماانزل الله فاوئلك هم الفاسقون» مائده، 47، [vii]

يكي از مراجع تقليد مي‌گويد: هرقانوني كه خلاف مصلحت اسلام و خلاف مصلحت امت برای محدودساختن آزادي هاي وی باشد باطل است؛[viii]

«هيچ كس حق ندارد مسلماني را از كشوراسلامي خارج كند، گرچه وی از كشورديگري بوده وزبان ديگري داشته باشد»[ix]

و بنابراين «هرگاه كسي بخواهد مسلماني را ازحق محروم كرده و از اقامت درسرزميني كه توقف و سكونت در آن جارا مجازشمرده است، منع نمايد، اسلام چنين عملي را ظلم و چنين آدمي را متعدي و ظالم مي شناسد»[x]

 یکی ازحقوق غیر قابل انکار، نصرت و ياري رساندن برادر مسلمان در شرايطي است كه وی مورد ستم قرار مي‌گيرد که باز قران به آن توصیه می کند:«اذااصابهم البغي هم ينتصرون» شوري، 39 (مانند حقوق حمايت، پناهندگي و مهاجرت، كه رعايت آن حقوق عبادت و نقض آن خيانت به دين شناخته مي‌شود). «ويقطعون ما امرالله به أن يوصل ويفسدون في الارض..»بقره، 27

پيامبراسلام بازهم در باره حقوق برادران مسلمان نسبت به همديگر، فرمود:«من سمع رجلا ينادي للمسلمين، ومن لم يجبه فليس بمسلم» كسي كه بشنود مسلماني فرياد مي‏زند و پاسخ نگوید، مسلمان نیست[xi]

و باز ازآن حضرت(صلی الله علیه وآله) نزدیک به همان مضمون نقل شده است كه فرمود:«من اصبح ولايهتم بامورالمسلمين فليس بمسلم»[xii]

از آن طرف كساني هم كه با كمك به مسلمانان به مسئوليت‌ها و تكاليف شان عمل مي‌كنند، مورد ستايش قرارگرفته است«والذين يصلون ما امرالله به أن يوصل ويخشون ربهم ويخافون يوم الحساب» رعد، 21،

امام صادق نيزدر روايت زیر از اداي حق برادر مسلمان به عنوان بهترين عبادت ياد مي‌كند «ماعبد الله بشي‏ء افضل من اداء حق المؤمن»

ه- جهان مالكي خدا و سرزمين امت